دلايل عدم موفقيت در واكسيناسيون طيور

امروزه واكسيناسيون به عنوان يكي از مهم ترين راه هاي پيشگيري از بيماري هاي ويروسي در صنعت طيور مطرح مي باشد. تنظيم برنامه مناسب براي پيشگيري از بيماري هاي طيور بسيار مهم تر از استفاده واكسن به تنهايي مي باشد. واكسيناسيون موجب فعال شدن دستگاه ايمني بدن پرنده در مقابل بيماري ها مي گردد. واكسيناسيون بايد طبق يك برنامه مدون صورت گيرد. برنامه واكسيناسيون مناسب بر اساس واكسيناسيون گله مرغ مادر، چگونگي شيوع بيماري ها در منطقه، موجود بودن نوع واكسن، هزينه هاي اجرا و ... مي باشد. تمامي برنامه هاي واكسيناسيون موفقيت آميز نمي باشد و عواملي باعث شكست در برنامه واكسناسيون ميگردد. جهت اطمينان از موفقيت واكسيناسيون عوامل زيادي بايد مد نظر گرفته شود. عدم موفقيت واكسيناسيون هنگامي رخ مي دهد كه متعاقب تجويز واكسن ميزان كافي پادتن (تيتر ايمني) در بدن ايجاد نشده و گله همچنان در برابر بروز بيماري مستعد است. جهت ارزيابي عدم موفقيت واكسيناسيون عوامل زيادي بايد مد نظر قرار گيرد. برخي از اين عوامل در ذيل توضيح داده شده است.

عوامل عدم موفقيت در واكسيناسيون
1- توزيع نامناسب واكسن
توزيع نامناسب واكسن از طريق آب آشاميدني يا اسپري موجب مي شود طيور در برخي از قسمت هاي آشيانه واكسينه نشوند. اعتماد به انتقال واكسن از پرنده اي به پرنده ديگر خطرآفرين مي باشد. همچنين عدم دقت به هنگام واكسيناسيون به روش قطره چشمي و تزريق واكسن هاي كشته نيز منجر به عدم ايمني يكنواخت در گله مي شود.
در طي واكسيناسيون آشاميدني بايد مطمئن شويم كه فضاي كافي (يك پستانك در آبخوري هاي نيپل براي 8 قطعه پرنده و يك آبخوري زنگوله اي براي 50 قطعه پرنده (5 / 2 سانتي متر فضاي آب خوري جهت هر قطعه) در نظر گرفته مي شود) جهت آشاميدني تمامي گله در يك زمان معين وجود داشته باشد. هنگامي كه يك واكسن رقيق مي شود به سرعت شروع به نابودي مي نمايد. براي مثال واكسن برونشيت عفوني 50 درصد از توان خود را طي كمتراز يك ساعت از دست مي دهد. لذا پس از آماده شدن محلول واكسن حداكثر بايد ظرف 2 ساعت مصرف شود.
سامانه آب خوري پستانكي داراي كمترين مقدار اتلاف آب حاوي واكسن و كمترين مقدار رقابت جهت آشاميدن آب حاوي واكسن پس از زمان پرهيز آشاميدن مي باشد و به تمام گله اين اجازه را مي دهد كه به راحتي آب حاوي واكسن را دريافت نمايند. در سامانه آب خوري زنگوله اي اگر تعداد آب خوري ها و فضاي آب خوري جهت طيور واكسينه شونده كافي نباشد، ميزان يكنواختي دريافت واكسن توسط طيور واكسينه شده پايين خواهد آمد كه جهت رفع اين نقيصه بايد تعداد آب خوري را بيشتر از حالت عادي در نظر گرفت.

2- غيرفعال شدن واكسن
هميشه بر روي مراحل حمل و نقل، نگهداري، تهيه محلول و مصرف واكسن زنده تاكيد و دقت فراوان مي شود، زيرا نتيجه واكسيناسيون در اثر نگهداري و استفاده نادرست از واكسن متاثر مي گردد. مواد موجود در آب مورد مصرف جهت واكسيناسيون از قبيل يون كلر، تركيبات آمونيوم، اسيد فايرها مانند اسيد سيتريك و باقي مانده هاي رسوبي در سامانه آبخوري به ويروس واكسن متصل شده و يا با تخريب آن باعث غيرفعال شدن ويروس زنده واكسن ها مي گردند. توصيه مي شود كيفيت آب مورد مصرف جهت واكسيناسيون به صورت مداوم و منظم از لحاظ PH كنترل گردد، زيرا تغيير زياد PH بر روي اثر بخشي واكسيناسيون تاثير منفي دارد. جهت محافظت از غير فعال شدن واكسن راهكارهاي زير توصيه مي شود:
الف) نگهداري و حمل واكسن ها از زمان توليد تا مصرف ضمن رعايت زنجيره سرد انجام شود، يعني اين كه طبق نظر شركت سازنده (برچسب) در برودت مناسب نگهداري شوند.
ب) جهت خنثي كردن اثرات يون كلر يا ديگر مواد ضدعفوني كننده و املاح موجود در آب مورد مصرف براي واكسيناسيون استفاده از شير بدون چربي (2 گرم در ليتر شير خشك بدون چربي يا 2 ليتر شير پس چرخ در 100 ليتر آب آشاميدني) توصيه شده است. پروتئين هاي شير به يون كلر و املاح موجود در آب اتصال يافته كه در نتيجه آن ويروس واكسن در آب بقاي بيشتري خواهد داشت. محلول يا پودر شير پس چرخ حدود 15 الي 20 دقيقه قبل از رقيق كردن به آب آشاميدني مورد مصرف جهت واكسيناسيون اضافه مي شود.
ج) آلودگي موجود در سامانه آبخوري زنگوله اي معمولاً مخلوطي از مواد معدني، مواد آلي، باقي مانده هاي دارويي و متابوليت هاي موجود در مدفوع مي باشد، كه PH آب را تغيير داده و بر روي فعاليت ويروس واكسن اثر منفي مي گذارد. مواد زائد و الودگي هاي موجود در سامانه آبخوري مي توانند باعث جذب و رسوب واكسن در سطوح و ديواره هاي آبخوري ها گردند به عبارت ديگر مقدار قابل توجهي از واكسن به جاي مصرف توسط طيور داخل ظروف آبخوري و سامانه آبخوري باقي خواهد ماند، كه اين مساله باعث ايجاد يك ايمني ناقص و غير يكسان و در نهايت محافظت ضعيف در گله طيور واكسينه شده مي گردد. لذا ظروف آبخوري قبل از واكسيناسيون تميز و پاكيزه گردند و توجه شود كه آب مصرفي جهت شستشوي ظروف فاقد مواد شوينده و ضدعفوني كننده باشد.
د) علاوه بر مشكلات مربوط به كيفيت آب مصرفي جهت واكسيناسيون مشكلات بسيار گسترده اي نيز در خصوص چگونگي نصب و بهره برداري از سامانه آبخوري وجود دارد. برخي سامانه هاي آبخوري داراي تفاوت در ميزان آب ورودي و خروجي مي باشند كه بر اثر فضاي مرده موجود در اين سامانه ايجاد مي گردد. اگر سامانه آبخوري قبل از شروع واكسيناسيون به طور كامل تخليه نگردد، آب باقي مانده باعث غيرفعال شدن ويروس واكسن، رقيق شدن محلول واكسن به طور غيريكنواخت و كاهش سرعت پخش واكسن در طول سامانه آبخوري مي گردد. طيور قرار گرفته در قسمت ابتدايي سالن بيش از اندازه كفايت آب حاوي واكسن دريافت مي دارند در حالي كه طيور قرار گرفته در انتهاي سالن ممكن است به هيچ وجه آب حاوي واكسن را دريافت ننمايند. براي رفع اين مشكل و جهت اين كه كليه طيور گله بتوانند آب حاوي واكسن دريافت نمايند، لازم است سامانه آبخوري قبل از واكسيناسيون به طور كامل تخليه گردد و مجدداً با آب حاوي واكسن پر شود.

3- ايمني مادري
توجه به عيار پادتن مادري در هفته اول پرورش جوجه ها بسيار حائز اهميت مي باشد، زيرا ميزان بالاي ايمني مادري جوجه هاي جوان موجب عدم تكثير كافي واكسن هاي زنده و در نتيجه موجب كاهش ايمني حاصل مي شود. براي مثال جوجه هاي حاصل از مرغ هاي مادر با تيتر ايمني بالا عليه بيماري گامبورو ممكن است براي مدت ها داراي ايمني مادري عليه اين بيماري بوده و در صورت انجام واكسيناسيون پاسخ مناسب ايمني حاصل نگردد.

4- استرس
استرس شامل شرايط محيطي نامساعد همانند تغييرات ناگهاني دما و رطوبت، تغذيه نامناسب، بيماري ها و ... مي باشد كه توانايي پرنده در ايجاد پاسخ مناسب ايمني را كاهش دهد. بنابراين تا هنگام رفع عوامل استرس زا نبايد گله مورد واكسيناسيون قرار گيرد.

5- كيفيت واكسن
كيفيت نامناسب واكسن مي تواند موجب عدم موفقيت واكسيناسيون گردد. البته به دليل كنترل كيفي بسيار شديد در موسسات سازنده واكسن اين موضوع به ندرت اتفاق مي افتد. واكسن هاي زنده در اثر عدم رعايت شرايط مناسب طي فرآيندهاي تهيه و توزيع (حمل و نقل، نگهداري) غيرفعال مي شوند.

6- سويه يا سروتيپ واكسن
واكسن ممكن است حاوي سويه يا سروتيپ مورد نياز جهت ايجاد ايمني در مقابل بيماري (سويه هاي بيماري زاي موجود) نباشد. به اين ترتيب اگر چه واكسن به روش صحيح تجويز گردد و تيتر ايمني يكنواخت و كافي نيز ايجاد نمايد اما گله هنوز در برابر سويه بيماري زاي موجود حساس است.

7- بيماري و مسموميت هاي غذايي
در صورتي كه پرندگان در هنگام واكسيناسيون در دوره نهفته بيماري باشند امكان دارد علي رغم تجويز صحيح واكسن، گله بيمار گردد.زيرا پس از واكسيناسيون با واكسن هاي زنده تقريباً 4 تا 5 روز زمان جهت ايجاد ايمني مورد نياز مي باشد. پرندگان ممكن است به واسطه عفونت يا مسموميت دچار سركوب ايمني شوند، يعني سامانه ايمني به صحيح عمل نكرده و اين امر منجر به عدم پاسخ مناسب به واكسيناسيون مي شود. در جوجه هاي گوشتي، آفالاتوكسين ها موجب تضعيف شديد دستگاه ايمني به همراه كاهش لنفوسيت هاي موجود در بورس فابرسيوس ميگردند. در اثر تضعيف سيستم ايمني عملكرد دفاعي دستگاه ايمني كاهش يافته و در نتيجه پرندگان در برابر ابتلاء به عفونت ها حساس تر شده و واكسيناسيون با شكست مواجه خواهد شد. بنابراين بايد با استفاده از موادي كه باعث غيرفعال شدن سموم قارچي موجود در مواد خوراكي ميگردند، از گسترش آلودگي هاي قارچي در طيور پيشگيري نمود. افزودن مواد جاذب مانند زئوليت، كائولين و سيليكات هاي آلومينيوم و ... به خوراك در جذب و خنثي سازي سموم قارچي موثر مي باشد.

راهكارهاي موثر در موفقيت و تضمين واكسيناسيون
1- سلامت گله در هنگام واكسيناسيون
در زمان واكسيناسيون بايد گله از نظر سلامتي در شرايط مطلوب باشد. پرندگاني كه سالم بوده و عاري از هر گونه بيماري باشند و همچنين از غذاي كافي و شرايط بهداشتي مناسب برخوردار باشند در مقايسه با پرندگان بيمار و ضعيف پاسخ مطلوب تري به واكسيناسيون خواهند داد.

2- حفظ كيفيت و سلامت واكسن
واكسن ها بايد از حرارت و نور مستقيم خورشيد محافظت شوند. همچنين واكسن ها را بايد در دماي 2 تا 8 درجه سانتيگراد تا زمان مصرف نگهداري نمود. حمل و نقل واكسن ها بدون توقف و در خنك ترين ساعات شبانه روز و با استفاده از يخچال هاي مخصوص يا ظرف يخ انجام گيرد و پس از رسيدن واكسن ها به محل استقرار مصرف كننده، آنها را تا زمان مصرف در يخچال نگهداري نمود. توجه شود كه واكسن هاي غيرفعال نبايد منجمد شوند.

3- اجراي واكسيناسيون با حداقل استرس
واكسيناسيون بايد با حداقل استرس انجام شود، زيرا واكسيناسيون خود به خود استرس زا است و نبايد با بي توجهي اين فشار عصبي، رواني و متابوليكي را تشديد كرد.

4 – تعيين زمان مناسب واكسيناسيون
واكسيناسيون بايد در زمان مناسبي از سن و وقت مناسبي از روز انجام شود. براي اين منظور، برنامه دقيق واكسيناسيون بايد توسط دامپزشك مرغداري با اطلاع كامل از چگونگي وضعيت بيماري در منطقه، ميزان تيتر مادري جوجه ها، نوع واكسن، نوع سالن، ويژگي جوجه هاي مورد پرورش، شيوه واكسيناسيون، سن جوجه ها و ... تنظيم مي شود، كه بايد دقيقاً طبق آن عمل شود.

5- عمليات حمايتي از جوجه ها
جهت كنترل عفونت هاي ثانويه باكتريايي مي توان قبل و بعد از واكسيناسيون از آنتي بيوتيك ها استفاده نمود. به اين وسيله از بروز اين عفونت ها توسط باكتري هاي فرصت طلب در پرنده هايي كه در اثر استرس واكسيناسيون دستگاه ايمني شان تضعيف شده است، پيشگيري مي گردد. اين گونه آنتي بيوتيك ها را نبايد با واكسن مخلوط نمود. همچنين استفاده از مولتي ويتامين همراه آب آشاميدني قبل و به خصوص پس از واكسيناسيون به مدت 48 ساعت روي كاهش اثرات منفي استرس وارده و افزايش توان توليد پادتن ها موثر است.

6- ثبت اطلاعات
تمامي آمار و اطلاعات هر واكسيناسيون مثل تاريخ، نوع واكسن، تعداد، شماره سريال واكسن، شركت سازنده و روش واكسيناسيون بايد ثبت شود.

7- رعايت موازين امنيت زيستي 
واكسن هاي زنده عوامل زنده بيماري هستند كه اگر در هنگام استفاده دقت كافي به عمل نيايد ممكن است موجب اشاعه بيماري شوند. بنابراين بايد از ريخت و پاش واكسن جلوگيري كرد و در صورت ريختن از محلول ضدعفوني كننده قوي در آن محل استفاده نمود. بعد از مصرف واكسن ها شيشه محتوي واكسن را سوزانده و يا ضدعفوني نمود تا از گسترش عوامل بيماري زا جلوگيري به عمل آيد. جهت احتياط ظروف مورد استفاده براي واكسيناسيون نيز ضدعفوني شوند.